H επικονίαση είναι η μεταφορά των κόκκων γύρης από τους ανθήρες στα στίγματα, πιο συγκεκριμένα πρόκειται για ένα φυσικό φαινόμενο το οποίο αποτελεί το προκαταρτικό στάδιο της γονιμοποίησης και της αναπαραγωγής των ανθοφόρων φυτών.

Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η γονιμοποίηση, η οποία προϋποθέτει την ένωση των γαμετών (αναπαραγωγικά κύτταρα). Για να πραγματοποιηθεί αυτός ο σκοπός ο κόκκος της γύρης θα πρέπει να φτάσει ζωντανός σε ένα κατάλληλο στίγμα του ίδιου είδους με εκείνο από το οποίο συλλέχθηκε η γύρη. Εφόσον πληρούνται όλες αυτές οι προϋποθέσεις τότε η γύρη θα βλαστήσει επάνω στο στίγμα δημιουργώντας έναν γυρεοσωλήνα ο οποίος θα εισχωρήσει μέσα στον στύλο και θα μεταφέρει τα γενετικά κύτταρα στις ωοθήκες και στον εμβρυόσακο ώστε  να ολοκληρωθεί η συγχώνευση των γαμετών.

Η επικονίαση διακρίνεται σε αυτεπικονίαση και σταυρωτή επικονίαση. Η αυτεπικονίαση πραγματοποιείται στο ίδιο άνθος του φυτού, πιο συγκεκριμένα η γύρη με την βοήθεια του αέρα ή των εντόμων μεταφέρεται από τους ανθήρες στο στίγμα του ύπερου. Η σταυρωτή πραγματοποιείται όταν οι γυρεόκοκκοι μεταφέρονται από το άνθος ενός φυτού στο στίγμα ενός άλλου όμοιου φυτού πχ: από μια μηλιά σε μια άλλη μηλιά.

Η προσφορά της επικονίασης

Η επικονίαση αποτελεί την βασική προσφορά της μέλισσας τόσο στο φυσικό οικοσύστημα όσο και στη γεωργία. Είναι η πρωταρχική μορφή γονιμοποίησης όλων των μελιτόφιλων ειδών. Χωρίς την γονιμοποίηση το λουλούδι πεθαίνει και η ωοθήκη δεν εξελίσσεται  σε καρπό, ούτε το ωοκύτταρο σε σπόρο. Σε περίπτωση που δεν υπήρχαν οι μέλισσες θα κινδύνευε η αναπαραγωγή των μελιτόφιλων ειδών και μαζί η ικανότητα τους να καρποφορούν δηλαδή και η επιβίωση τους. Η εξαφάνιση αυτής της μεγάλης κατηγορίας φυτών θα προκαλούσε καταστροφικές συνέπειες στα ζώα τα οποία τρέφονται με αυτά.

Παράλληλα με τις μέλισσες και άλλοι παράγοντες όπως πχ: ο άνεμος συμβάλλουν στην επικονίαση. Για παράδειγμα σε ένα χωράφι με βολβώδη κηπευτικά η επικονίαση που πραγματοποιούν οι μέλισσες προσδιορίζεται σε ποσοστό 65-75% της παραγωγής σπόρων , η παθητική αυτεπικονίαση φτάνει στο 12-30%  και η επικονίαση με την βοήθεια του ανέμου στο 5-10%. Πειράματα που διεξήχθησαν σε φραουλιές απέδειξαν ότι οι μέλισσες ευθύνονται για το 85-90% της μεταφοράς της γύρης. Όταν δεν υπήρχαν μέλισσες οι φράουλες ήταν μη εμπορεύσιμες. Τα παραπάνω αποτελέσματα αναδεικνύουν τον σημαντικό ρόλο των μελισσών ως πρωταρχικό παράγοντα αναπαραγωγής τόσο αναφορικά με την ποιότητα όσο και με την ποσότητα των προϊόντων.

Η προσφορά της μέλισσας

Η σημασία της μέλισσας στην γεωργία είναι πολύ μεγάλη καθώς μια καλή επικονίαση των μελιτόφιλων καλλιεργειών είναι απαραίτητη για την άριστη παραγωγή των σπόρων και των καρπών. Έχει υπολογιστεί ότι αποτελούν το 75% των επικονιαστών εντόμων στον πλανήτη. Η ένταση της επικονίασης η οποία ορίζεται ως ο αριθμός των γυρεόκοκκων  του ίδιου είδους που εναποτίθεται στο στίγμα ενός λουλουδιού όταν αυτό είναι έτοιμο να τους δεχτεί επηρεάζει άμεσα την εξέλιξη του λουλουδιού όπως και τα χαρακτηριστικά του καρπού και των σπόρων που εισέρχονται σε αυτό. Δηλαδή ένα άνθος με καλή επικονίαση θα έχει σύντομη διάρκεια ζωής καθώς η ωοθήκη του θα εξελιχθεί ραγδαία σε καρπό.

Ακόμη το μέγεθος του καρπού ενός φυτού εξαρτάται από τον αριθμό των σπόρων που περιέχει πχ: στο πεπόνι μια καλή επικονίαση δημιουργεί έναν καλοσχηματισμένο και εύγευστο καρπό. Άλλο παράδειγμα αφορά το ηλιοτρόπιο και την ελαιοκράμβη όπου μια καλή επικονίαση δημιουργεί μεγαλύτερη ποσότητα ελαίου στους σπόρους. Ακόμη στα κρεμμύδια η βλαστική ικανότητα των σπόρων τα οποία προέρχονται από λουλούδια τα οποία επισκέφτηκαν οι μέλισσες είναι περίπου 10% ανώτερη από εκείνη στην οποία δεν πήγαν οι μέλισσες.

Οι οικονομικές επιπτώσεις της επικονίασης

Κάποιοι μελετητές προσπάθησαν να υπολογίσουν την οικονομική επίδραση της επικονίασης που γίνεται μέσω των μελισσών στην γεωργία. Πιο συγκεκριμένα πολλαπλασίασαν το κόστος που προσδιορίζει την εξάρτηση των καλλιεργειών μελιτοφόρων ειδών από τις μέλισσες με το κόστος της παραγωγής τους. Το 1991 για τις  12 χώρες μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης η οικονομική αξία εκτιμήθηκε περίπου σε 4,25 δις ευρώ για μία συνολική αξία 65 δις ευρώ. Οι παραπάνω υπολογισμοί πραγματοποιούνται κατά προσέγγιση καθώς ακόμα και σε καλλιέργειες αυστηρά μελιτόφιλων ειδών στις οποίες ο δείκτης εξάρτησης υπολογίζεται σε 1, η επικονίαση δεν αποτελεί τον μοναδικό παράγονται που επηρεάζει την παραγωγή.

Οι μέλισσες ως επικονιαστές.

Οι συλλέκτριες μέλισσες λειτουργούν σαν διανομείς της γύρης. Όταν επισκέπτονται ένα άνθος για συλλογή κολλάνε πάνω τους κόκκοι γύρης, όταν στην συνέχεια επισκεφτούν το άνθος  κάποιου άλλου φυτού θα πραγματοποιηθεί η επικονίαση δηλαδή η γονιμοποίηση του φυτού. Για να πραγματοποιείται η επικονίαση θα πρέπει να ισχύει η λεγόμενη ανθική σταθερότητα. Πιο συγκεκριμένα εάν η συλλέκτρια μέλισσα επισκεφτεί τα άνθη μίας μηλιάς θα συνεχίσει να επισκέπτεται μόνον άνθη μηλιάς για κάποιο χρονικό διάστημα διότι στην περίπτωση που πάει σε ένα διαφορετικό είδος φυτού σε κανένα από αυτά τα φυτά δεν θα πραγματοποιηθεί η επικονίαση. Μία μέτρια αποικία μελισσών έχει περίπου 40 φορές μεγαλύτερη αξία για την επικονίαση των φυτών παρά για την παραγωγή μελιού. Η τεράστια προσφορά της μέλισσας στο φυτικό και ζωικό περιβάλλον διαφαίνεται εάν υπολογίσουμε ότι αποτελούν το 80% των επικονιαστών εντόμων. Χαρακτηριστική είναι η έκφραση του Άλμπερτ Αϊνστάιν ότι εάν κάποτε οι μέλισσες εκλείψουν το ανθρώπινο είδος δεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει.

Τα είδη της επικονίασης 

Έχουν παρατηρηθεί ποικίλοι τρόποι με τους οποίους λαμβάνει χώρα η επικονίαση. Παρακάτω θα αναφερθούν ορισμένοι καθώς και τα πλεονεκτήματα / μειονεκτήματα τους.

Επικονίαση προερχόμενη από την φύση.

Πρόκειται για την επικονίαση που προκύπτει μόνη της από την φύση με την βοήθεια των εντόμων, του αέρα, των ζώων  και του νερού. Προκύπτει είτε μέσω της αυτεπικονίασης όπου αφού παραχθεί η απαιτούμενη γύρη από το αρσενικό στοιχείο του άνθους στην συνέχεια γονιμοποιείται το θηλυκό άνθος προερχόμενο όμως από το ίδιο φυτό, είτε μέσω της διασταυρούμενης επικονίασης όπου το αρσενικό άνθος γονιμοποιεί το θηλυκό ενός διαφορετικού φυτού του ίδιου είδους.

Τα πλεονεκτήματα της αυτεπικονίασης είναι τα εξής: Προκύπτουν φυτά τα οποία είναι πιστά αντίγραφα του αρχικού. Για την πραγματοποίηση της απαιτείται ελάχιστη ποσότητα ενέργειας και θρεπτικών συστατικών.

Όσον αφορά τα μειονεκτήματα αυτής της διαδικασίας, άξιο αναφοράς αποτελεί το γεγονός ότι γίνεται μεταφορά ελαττωματικών γονιδίων σε περίπτωση που αυτά υπάρχουν από την μία γενιά στην επόμενη.

Διασταυρούμενη επικονίαση

Εδώ μεγάλη συμβολή έχουν οι ζωντανοί οργανισμοί όπως τα έντομα, τα πτηνά, οι νυχτερίδες άλλα και ο άνεμος και το νερό σε ένα μικρότερο ποσοστό βέβαια. Η γύρη τοποθετείται από τον ανθήρα του ενός φυτού στο στίγμα του άλλου.

Ανάμεσα στα πλεονεκτήματα αυτής της μορφής επικονίασης το σημαντικότερο είναι το γεγονός ότι δημιουργούνται νέες ποικιλίες υγιέστερων  φυτών  τα οποία μάλιστα παρουσιάζουν μεγάλη παραγωγή σπόρων.

Ως μειονέκτημα σε αυτήν την περίπτωση προκύπτει το γεγονός ότι απαιτείται μεγάλη παραγωγή ενέργειας για να επιτευχθεί η διασταυρούμενη επικονίαση και μάλιστα δεν μπορεί να ολοκληρωθεί χωρίς την συμβολή ζώων και εντόμων παρ΄όλο που οι δύο πλευρές μπορεί να είναι έτοιμες για την διαδικασία.

Τεχνητή επικονίαση

Ο άνθρωπος μπορεί να συμβάλει με διάφορους τρόπους ώστε να πραγματοποιηθεί η διαδικασία της επικονίασης. Κάποιοι από αυτούς είναι για παράδειγμα η χρήση τεχνητού ανέμου σε καλλιέργειες όπως οι φράουλες οι οποίες είναι κατά βάση αυτοεπικονιαζόμενες κάτι τέτοιο πραγματοποιείται με την χρήση μεγάλων ανεμιστήρων αέρα κατά μήκος των σειρών καλλιέργειας μόλις αρχίσει η ανθοφορία.

Ακόμη άλλη μια φθηνή και αποτελεσματική λύση είναι η επικονίαση με το χέρι. Αποτελεί μια περίπλοκη διαδικασία κατά την οποία φέρνουμε σε επαφή την γύρη των αρσενικών ανθέων με τα θηλυκά με την χρήση ενός πινέλου η ενός κομματιού από βαμβάκι. Σημαντικός παράγοντας σε αυτήν την διαδικασία είναι η αυστηρή τήρηση χρονοδιαγράμματος καθώς η γύρη είναι βιώσιμη για μια σύντομη χρονική περίοδο.

Εν κατακλείδι η επικονίαση είναι μια διαδικασία πάρα πολύ σημαντική για το οικοσύστημα με οποιονδήποτε τρόπο και αν λαμβάνει χώρα. Οι μέλισσες όμως αποτελούν τους  καλύτερους επικονιαστές και γι’ αυτόν τον λόγο σε περιοχές όπου οι καλλιέργειες εξαρτώνται πολύ από την επικονίαση η εγκατάσταση κυψελών είναι υποχρεωτική καθώς με την συμβολή των μελισσών βελτιώνεται η ποιότητα του καρπού.